Театр. Премьера. «Шағала». Сахнада труппаның ең үздік артистері. Картиналар алмасып, спектакль өз жүйесімен жүріп жатқан кез. Алғашында қарапайым комедия деп, күліп қабылдаған көрермен қойылым ортасында «мағынасыз, мәнсіз, татымсыз» дүниені көруге уақыт жоғалтқанын сезіп, Заречнаяның сандырақ-монологын естігенде, оның сөзін бөліп, залдағылар «көркемдік деңгейі төмен спектакльге» наразылығын ашық білдірген-ді. «Полный провал!» Иә, театр тарихынан бәріміз жақсы білетін Александринск театрындағы 1896 жылғы ұмытылмайтын оқиға. Тіпті, Чеховтың өзі спектакль аяқталмай жатып шығып кетіп, «мұнан кейін пьеса жазбаймын!» деп үзілді-кесілді айтқан еді.
Автор ол уақытта шығармаларының бір кездері жер жүзінің барлық дерлік театр репертуарынан түспейтінін, азулы режиссерлердің өзі аса қырағылықпен қарайтын, сақтықпен келетін, ұқыптылықпен қоятын, әлем театрына жаңа формадағы ғажап пьесалар сыйлап кеткенін сезбеген де болар. Қайткен күнде де, ит үріп, керуен көшкен дүние өз ұлыларын көлеңкеде қалдырмақ емес.
Чеховтың терең әлеміне өзінше бойлай білу – барлық театр үшін жаңа белес. «Шағала» спектаклін ұсынған Ғ.Мүсірепов атындағы қазақ мемлекеттік академиялық балалар мен жасөспірімдер театрының да кезекті маусымда деңгейі жаңарғанын байқаймыз. Биылғы шымылдығын «Құлагерімен» ашқан балалар мен жасөспірімдер театрының жаңа маусымға тыңғылықты дайындығы, ұжымның арадағы жеті ай үзілістен кейін жаңа серпінмен қызу процесске енуі қуантарлық жайт. Атап айтар болсақ, режиссер Елік Нұрсұлтан сахналаған күні кеше премьерасы өткен «Шағала» спектаклі ұжымның шығармашылық қуатын тағы бір айқындап, театр қоржынын кезекті классикалық туындымен байыта түсті.
Шымылдық ашылмайды. Көрермен залға жайғасқаннан-ақ аппақ матамен көмкерілген сахнадағы көрініске, оның ерекше атмосферасына енуіне жағдай жасалған. Бәлкім, келген адам сахнаның сол жағында көрерменге жартылай бұрылып тұрған айнадан өзін көріп, бір-бірінен бөлек-бөлек орналасқан квадрат бөлмелерге көз тастай, әр жерді қиялай өскен бұтақтардың себебін ұғуға талпынып, «қазір не болады екен?» деген оймен ғажайып театр әлеміне бойлай түссе керек. Сахнаны «чеховтық» көңіл-күймен әрлеуге тырысқан спектакль сценографы – грузиялық сахна суретшісі Шота Багалишвилидің еңбегі зор.
Осылай қаннен қаперсіз отырғанда, көрермен залына жарқ етіп еніп, «Театр дегенің – ойнау. Шымылдық, сосын бірінші кулиса, сосын екінші кулиса, ал оның арғы жағы мидай дала, ешқандай декорация жоқ», – деп басталатын сөзімен еріксіз селт еткізетін Константин Треплевті көреміз. Осы сәттен бастап спектакль темпоритмі «іске қосылып», көрерменнің жан сарайына қозғау салады.
Спектакль туралы естігенде, ең алдымен, оның қай театрда қойылғанына емес, қай режиссер қойғанына қызығушылық танытатынымыз жасырын емес. Бүгінде (бәлкім, барлық кезеңде) спектакльдің көркемдік деңгейі, сәтті сахналануы, тұтастығы, бірінші кезекте, оны қоюшы сахнагермен байланысты. Режиссер Е.Нұрсұлтанның шығармашылық әлеуетімен бұған дейін еліміздегі бас театр сахнасындағы «Қыз Жібек», «Лир патша», «Қас-қағым» сынды спектакльдері арқылы көпшілік жақсы таныс. Заманауи театр өнеріндегі новаторлық тенденцияларға құлаш сермеп жүрген режиссердің жаңа туындысында да өзіндік интерпретациясы айқын білінгенін айта кеткен жөн. Көбіне сырттай «жаңа форма» қуамын деп, спектаклінің көркемдік тұтастығын ақсатып алатын сахнагерлердің сәнге айналған үрдісіне «ұрынбай-ақ», ұлы драматургтың атақты пьесасын сахналауда режиссер заманауи театр тілінің көркем құралдары арқылы жасалған шығармашылық ізденістерін байқатты.
Қазақ театрында соңғы ширек ғасырда белең алып келе жатқан инновациялық технологияларды енгізу тенденциясы бұл спектакльден де қалыс қалмаған. Шығарма бойынша Яковты сомдап жүрген қос жігіт (актерлер: Ж.Тұрлығазы мен Қ.Төлен) қолдарына камера ұстап сахнадағы оқиғаны әр ракурстан түсіріп жүр. Театрдың көрерменге қарап тұрған оң жақ қабырғасында – сол камераға сол сәтте түсіп жатқан кадрлар. Ол бейнероликтен, мәселен, спектакль көру үшін көрерменге теріс қарап жайғасқан Сориннің үйіндегілерді, сахнадағы Аркадина сөзіне құлақ асу ойларында жоқ бейқам, мәз-мейрам топты, оларға басу айтып шаршаған Костяны көреміз. Келесі сахналарда – сүйгенінің ықыласы басқаға ауғандағы жігері құм болып, жүрегін мұң езген жауапсыз сезім иелері. Тригоринге есі кеткен Нина, екеуінің сахнасына қараған Аркадина, Нинаны аңдыған Костя, Костяға ғашық Маша, Машаны ойлаған Семен… Кейіпкерлердің ішкі психологиясын ашуға «қызмет» еткен бейнелік шешім режиссер тарапынан сәтті ойластырылған.
Режиссер философиялық трактовкаларының бірін қолына канделябр ұстаған Нина орындайтын монологтың сахнаның ең жоғарысынан жетуінен байқаймыз. Аркадина бастаған топ келеке еткен «Адамдар да, арыстандар да…» деп басталатын Треплевтің «мағынасыз шимайындағы» ойлардың төмендегілер үшін түкке тұрғысыз екенін, солай бола тұра, бұл мәтіннің өресі биіктің ғана көңіліне қонатыны, сол себептен де, әркім шыға бермейтін сонау құз басында орындалу шешімі ақталып тұр.
Кейіпкерлер болмысын, мінезін нақтылай, қамшылай түсетін ерекше декорация – велосипед. Режиссер бір орыннан жылжымайтын велосипед арқылы өмірлік философияны да, кейіпкер психологиясын да ұтымды жеткізген. Бір қалыппен, баяу, орташа темпте, екпінді түрде, барын сала тебе бергеніңмен, дөңгелек-өмір айнала береді, айнала береді… Бірақ, не өзгереді? Ештеңе. Тек, Адам шаршайды. Өз-өзіне көңіл бөліп, тәнін, жанын күтетін Аркадина да, ылғи өзінен әлдінің қабағын бағатын Шамраевтар да.
Екінші тұрғыдан қарар болсақ, мұны жаттығу залдарындағыдай бір орында отырып тебетін «арнайы құрал» ретінде қабылдауға болады. Иә, күшіңді сарп етесің, иә, уақыт өтер, бірақ, ысыласың. Бейімделесің, үйренесің.
Міне, осы секілді ойларға жетелейтін символдық, метафоралық шешімдер жас режиссер көзқарасынан туындаған нақты мизансценалардан, актерлердің ым-ишарасынан, сахнаның безендірілуінен «менмұндалап» тұр. Әр жерден бейберекет өскен бұтақтар да шығарма кейіпкерлері секілді әр түрлі. Түзу, қисық, жуан, жіңішке, берік, морт сынғыш, иілгіш, тағысын тағы. Олардың өсетін жер таңдамай әр жерден бір қылқия орналасуы – адам тағдырды таңдап сүрмейтіндігіне меңзейді еріксіз.
Спектакльге өң берген режиссердің көркемдік құралдарының бірі – пластикалық шешімдер. Балетмейстер Анна Ким мен Карина Мукатаева қойған қойылым ішіндегі қойылымды сомдаушы бір топ артистердің сахнасы, Машаның бір мезет қиялына ерік беріп, Костямен ғашықтар биін билейтін кезі, оқиға арасындағы жылдарды, сол уақыт ішіндегі кейіпкерлер өмірін, бір-біріне ауған көңілдерді, жазмышқа бағынған тағдыр иелері мен олардың шарасыз күйін сыйдырған би қимылдары актерлердің «дене тілімен-ақ» бәрін мінсіз баяндап тұр.
Бұл театр труппасының жоғары деңгейдегі кәсібилігін, біліктілігін, барлық спектакльде айнымас ансамбль құра білетіндігін, актерлік өнердің озық үлгісін ұсынатын тек талантты артистерден құралғандығын бұған дейін де айтып, жазып жүрміз. Бұл сөзіміздің растығына осы қойылымда тағы бір рет көз жеткіздік. Жасыратыны жоқ, театр репертуарындағы көркемдік сапасы төмен спектакльдердің әлі күнге дейін өмір сүруі осы актерлік құрамның еңбегімен ғана өлшеніп келеді. Балаларға арналған болсын, драмалық кейіпкерлер болсын, әрқайсысы әр актердің өзіндік трактовкасы арқылы жасалатынымен ерекше.
Сол секілді, осы спектакльде де екі құрамдағы екі Треплев екі түрлі жасалған. Алғашқысы актер Дархан Сүлейменовтің сомдауында нәзік сезімге бай, көңілшек, Нинаны көргенде күллі әлемді ұмытатын романтик Треплев болса, екінші құрамдағы жас актер Алихан Кәрібаевтыкі – максималист, батыл, ішіндегі ызасы мен ренішіне тұншыққан пессимист Треплев. Д.Сүлейменов театр көрермендеріне бұған дейін бірнеше сәтті рольдерімен танылып, көрермен көңілінен орын алған артистердің бірі. Ал, Ә.Кәрібаев театр бәйгесіне кеше қосылып, бүгін шабысын дәлелдеген жас жүйрік. Сахнадағы сымбаттылығы, жастық жалыны, ішкі-сыртқы техникасы бірден көзге түсетін актер аға-әріптестерімен бір толқында бола білді.
Сәйкесінше, екі Заречнаяның да айырмашылықтары айқын білінеді. Театр келбетіне айналған тәжірибелі актриса Аида Жантілеуова Нинаның «актриса болам» деген арманына адалдығын, Тригоринге деген ессіз махаббатын, жағада жалғыз қалған шағала-тағдырын актерлік ішкі пластикасымен шебер жеткізе білді. Ал, жас актриса Гүлназ Маратқызы кейіпкеріне сырттай ұқсастықтарымен жақын болғанымен, оның терең тебіреніс, толғаныс сезімдерін жеткізе алмағаны өкінішті.
Ерекше, жарқын жасалған бейне, бәлкім, дәл осы спектакль аталғанда көрерменнің жадына оралар – Ирина Николаевна Аркадина. Бірінші құрамдағы Ақбота Қаймақбаева жасаған «артистка» бейнесі актриса амплуасын кеңейте түскендігі театр көрермендері үшін жаңалық болғаны рас. Актриса ойынынан ылғи мінсіздікке ұмтылған, табиғи жасына мойынсұнғысы келмейтін, қаласаңыз, он бес жасар қызды оп-оңай сомдап бере алатын, баласына еміреніп, жақындай қалса, Аркадиналық тұғырынан айрылып қалардай, Тригориннен айырылса, тағынан түсіп қалардай, ешкімге қажетсіз болудан қорқатын әйел бейнесін көрдік. Ол тек артистка емес, әйел де, ана да, қарындас та бола білді. Ал, екінші Аркадина роліндегі актриса Жанар Мақашеваның сахнадағы еркіндігі, кейіпкеріне өзіндік «менін» қоса білгендігі болмаса, бұрынғы рольдерімен салыстырғанда, аса өзгерістер байқай алмадық.
Тригоринды сомдаған актер Ерлан Кәрібаевтың шеберлігі, әдеттегідей, сенімді ақтады десек, артық айтпағанымыз болар. Жұрт тамсана оқитын жазушы, интеллигенция өкілінің бекзат болмысын актер сыртқы ерекшеліктерімен де, мінез тұрғысынан да нақ бере алды. Әр айтылған ойға, пікірге, орын алған оқиғаға асқан зейін қоюынан, сахнадағылардың әрқайсысына тиісінше көзқарас танытуынан кейіпкерді зерттегені байқалады. Екінші құрамдағы Тригорин бейнесі актер Бейбіт Қамаранов тарапынан жасалған талпыныстарға қарамастан, өз шырқау шегіне жете алған жоқ. Жазушылық статусын былай қоя бергенде, көрерменді өзінің Нинаға деген сезіміне де иланбадық.
Мұнан өзге Евгений Сергеевич Дорнның, Семен Семенович Медведенконың жарқын бейнелерін атап өткенді жөн көрдік. Дорн роліндегі актер Сафуан Шаймерденовтың сахнадағы оқиғаға кейіпкер жанынан баға беруі, импровизаторлық қыры, актер Ұлан Болатбектің спектакльде емес, жауапсыз махаббат әлемінде өмір сүріп, сахна түбінде, ең артқы планда тұрса да, әр қимылы, көзқарасы Машаға деген ынтық сезімін шертіп тұрғаны – мақтауға тұрарлық. Сахнадағы актерлердің не істеп жүргенін өздері жақсы білуі, «талантты актер екенін дәлелдеу үшін көрермен көзіне түсуді емес, сол кейіпкер ішінде өмір сүруді місе тұтуы – көп театрларда орын ала бермейтінін жасырмау керек.
Классикалық шығармалардың қай-қайсысы болмасын, әр дәуірге сай сипатқа енуі, әр режиссердің қиял-көкжиегіне байланысты бірнеше оқылымда түрленуі заңды құбылыс екеніне сахна өнерінің бірнеше мыңжылдық тарихы куә. Ендеше, Е.Нұрсұлтан мен Мүсірепов ұжымының «Шағаласы» да жоғарыда аталған көркемдік ерекшеліктерімен бүгінгі қазақ театрының әлі толыса қоймаған «жақсы» спектакльдер қатарынан орын таппақ. Олай болса, біз шын қуаныштымыз!
«Жаңа форма керек! Ол болмаса, театрдың барынан жоғы!», – деген Треплевтің бір репликасында төл театрымыздағы өзекті мәселе жатыр-ау. Спектакльде осы идеяның да салтанат құруы маңызды болып отыр. Расында, бар үміт – шығармашылық жігерімен жаңа түр, қалып, шешім, бейне ұсыну арқылы сол кетікті қалауға талпыныс жасап жүрген біздің Треплевтерімізде!