Бояуы қанық «Қара шекпен»

Бояуы қанық «Қара шекпен»

Ғ. Мүсірепов атындағы Қазақ мемлекеттік академия­лық балалар мен жасөспірімдер театрында осетиялық драматург Георг Хугаевтің «Қара шекпен» пьесасының негізінде, режиссер Асхат Майемеровтің сахналауымен «Қара шекпен» спек­так­лі­нің премьерасы болып өтті. Бұл режиссердің аталмыш театр­да­ғы тыр­нақ­алды туындыларының бірі.

Г. Хугаевтың аталмыш пьесасы көптеген елдердің сахнасында қойылған. Ертегі ретін­де де, әфсана ретінде де көрер­мен­нің тал­ға­мына ұсынылған. Шы­ғар­маның кейіпкерлері саналы адамдар емес, жабайы аң-құс пен үй жануарлары. Жалпы бұл туындының мақсаты – жан-жануарлар арқылы адам бойын­да­ғы әртүрлі кемшілік­тер­ді әжуа­лау. Қаламгердің ұш­қыр қия­лы­нан туған пьесаның идеясын режиссер жетік меңгеріп, сахнада туындыға шынайы жан бі­тіре білгені бірден көзге түс­ті.

Спектакльде бір отар қой адам тобыры ретінде көрсе­ті­ле­ді. Қо­зы – бүгінгі біздің жалынды жастар болмысы­ның жиын­тық бейнесі. Ол отарды қош­қар емес, текенің бастайтынына наразы. Өздерінің арасынан қош­қар­ды жетекші сай­лайық десе, әріптестері ­– бұл ұсы­ныс­қа селқос. Автордың пайымдауын­ша, өкі­ніш­ке орай, дәл сол сияқ­ты бү­гін­гі қоғам­да­ғы бар­лық құбы­лыстар­ға көз жұма қа­рап отырған нем­құрай­ды жандар легі бар­шы­лық. Қаны қы­зу, жүрегі жалынды жастар алд­ы­нан шыққан тосқауыл мен ке­дер­гі­лер­ден қаймықпай өтіп, ашық ойларын жасқанбай ай­туға тас-түйін дайын. Бір­ақ, би­лік құзырын аяусыз жүр­гі­зіп отыр­ған ортада олар бә­рі­бір қау­қарсыз.
Шопан – билік иесі, төбет Тұ­зар сол биліктің қол­шоқ­па­ры, кә­рі­лік жеңіп қалжыраған Көк­жал қасқыр – аузынан сөзі түс­кен азусыз, қауқарсыз басшы. Қо­лында билік бар, бірақ, күш-жі­ге­рі жоқ. Автор оны зейнеткер­лік­ке шығуға құлық­сыз, яғ­ни жылы орнын босатқысы кел­мей­тін шенеунікке теңеген. Түл­кі Сылаң – екіжүзді, іші тар, шы­лымқор, ішімдікке құ­мар, же­ңіл жүрісті қыздың бейне­сі, ал қоян Қосүрей – бес баласын асырай алмай жүрген бей­бақ әйел, Көкшулан қасқыр іс бабымен қолы босамайтын, тек өз де­ге­нім болсынды аңсайтын тә­кап­пар болмысты образ.

Туындыдағы басты тартыс – шопан мен Көкжалдың арасында өтеді. Екеуі де бір отар қой­дың амандығына мүдделі, яғни, көз­дегендері ­– олжа, байлық, табыс. Екеуі де осынау майшелпекке төтелей қол жеткізу үшін Тұ­зар­ды пайдаланып қалмақ ниетте. Себебі, Тұзардың бойында күш-қайраты тасып, жұлқынып тұр. Алайда, оның ақыры аянышты оқиғамен аяқталады. Тым айрықша адалдығы өзіне сор болып жабысқан төбет қыс­тың күні жайлауда ашығып, то­ңып, құр сүлдесі ғана қа­ла­ды. Сол-ақ екен Тұзарды иесі ойланбастан атып тастай­ды. Тұ­зар­дың бар жазығы – қыс бойы ие­сінің қара шекпенін күзеткені. Тау­лық-осетиялықтар үшін шекпен ер азаматтың намысы мен мақтанышы болып саналатынын ескерейік. Бойында күш-жігері жоқ Тұзар­дың ен­ді­гі жерде шопанға қа­же­ті шамалы. Режиссер осынау құ­бы­лысты сахнада бейнелеу ар­қы­лы көрерменге «Бұл – қа­зір­гі таң­дағы қоғамға тән құ­бы­лыс емес пе?» деген терең ой тастайды. Мына өмірде тек ер­тегі­де­гідей жақсылықтар ғана емес, керісінше, зұлымдық пен әді­лет­сіздіктің басым түсе­тін сәт­тері болатынын меңзейді.

Адам бойындағы сезімдер­дің ішін­дегі ең әсемі де, әде­мі­сі де – махаббат. Спектакльде бұл тақырып лайықты өз орнын тапқан. Тұзар мен Көкшу­лан бірін-бірі жақсы көреді… Бір­ақ, Көкшулан бұл арада өзінің пайдасын көбірек ойлап, басы­ның айналатыны бар. Көкшулан сұ­лу­ды Көкжал да ұнатады, бір­ақ, бұл арада … таразы­ның бір басында – махаббат, бір басында байлық тұрып, салмақ сайысы басталады. Бүгін­гі таң­да болашақ қалың­дық­тар­дың махаббат сезімінің алдына тұр­мыс­тық жағдайды бірін­ші кезекке қоятынына куә болып та жүрміз.

Адамның бойынан шынайы махаббат пен сүйіс­пен­ші­лік се­зім­ге толы қасиет­тер жо­ғал­са, саналы сезімдегі ұр­пақ жал­ғас­тығы дәстүріне қа­уіп-қа­тер төнері хақ. Көңіл қуан­тар­лы­ғы – табиғи-тосын бұл жайттар да режиссер назарынан тыс қалмаған. Оның автор­дың айтар ойын асқан шебер­лік­пен сах­на­ла­ғаны айрық­ша аң­ға­ры­лады.

Режиссер сахналық жарық пен музыка әуезін үйлес­ті­ріп, спектакльге ерекше әр бе­ре­ді. Сол арқылы оқиға желі­сін шие­ле­ніс­тіруде шеберлік та­ныт­қан. Спектакль декорация­сын­да жо­ға­ры­дан төмен сал­бы­ра­ған ағаш­тың тамырлары бір­ден көз­ге ұра­ды. Бұл – бүгінгі өмір мен жер асты түнегінің парал­лель­дік нұс­қасы. Сонымен қа­тар, шаң басқан том-том кі­тап­тар көрсе­тіл­ді. Өткір қалам ие­ле­рі аяусыз жаз­ып жүрген – көр­со­қыр­лық, жа­ғым­паз­дық, кө­ре­ал­мау­шы­лық, екіжүзділік сынды адам бойындағы кере­ғар қы­лық­тар­дың айлар, жылдар, тіп­ті жүз жыл өтсе де еш өзге­ріс­сіз, баз-баяғы қалпын сақта­луы­ның сыры неде? Қойы­лым авторы «жа­зыл­ған кітаптар­ды кім оқып жатыр, немесе ол кімге керек, шаң күйінде, сөре­лер­де ашылмай тұр емес пе» деген шы­ғар­ма­шы­лық пайымдауын осылайша түйіндеп жіберіпті…
Десек те спектакльдің кемшін түсіп жатқан тұстары да бол­ғанын айта кеткеніміз абзал. Мә­селен, Төбеттің рөлінде­гі Мақ­сат Сәбитовтың бойында жа­лын­даған жастықтың лебі жетіспей тұрғаны көрерменнің көзіне бірден ұрып тұрды. Актер сомдаған бірінші лекте­гі бейнеде қайтпас қайсар мінез­дің үс­тем­дігі байқалмады. Салыс­тырмалы тұрғыдан саралар бол­сақ, бұл арада, кері­сін­ше, кә­рі Көкжалдың бейнесін­де­гі Әсет Иманғалиевтің шебер­лі­гі әріптесінен әлдеқайда басым түскен секілді. Сондық­тан төбет емес, көк бөрінің бейне­сі ал­дың­ғы шепке шығып кет­ті. Өз­де­рі­ңіз­ге белгілі бір жайт – спек­такль­де басты кейіп­кер­дің бей­не­сі дұрыс сомдалып ашыл­маса, қойылымның со­ңы­на дейін шығарманың сол­ғын тартып тұрары ақиқат жайт. Оған қоса, алғашқы көрініс­тер жо­ғар­ғы өлшем-ырғақта (темпо-ритм) басталып, екінші бір сәтте мүлдем баяулап, тө­мен­деп кетті. Алайда, бұл кем­ші­лік­тер­дің міндетті түрде жойылуы болашақтың үлесінде деген үкі­лі үміттеміз.
Түйіндей айтар болсақ, қазақ сахнасына шыққан «Қара шекпен» қойылымының айтары көп, идеясы терең, астарлы ақи­қа­ты мол спектакль­дер­дің қа­та­ры­на қо­суға болады. Бүгін­де бір-бі­рі­не өте-мөте ұқсай­тын құр­ғақ сөз сайысына құрылған қойы­лым­дардың көбейіп кетуі қа­зақ театр сахнасының өзекті проблемасына айналды. Осы орайда театр өнерінде нағыз іс-қи­мыл әрекеттеріне құрылған, қойылу пішіні де өзгеше бұл спектакльдің дүниеге кел­ге­ні қуантады. Келешекте атал­ған қойылымның – «Қара шек­пен­нің» ғұмыры ұзақ боларына кә­міл сенеміз.

Альбина ТУЛАҚОВА

театртанушы Алматы қ. Суретте: «Қара шекпен» спектаклінен көрініс.